Adalet Partisi

Adalet Partisi, Türk siyasi partisidir. 27 Mayıs 1960 askeri müdahalesinden sonra kapatılan DP'nin devamı olarak kurulan muhafazakar-liberal bir partidir.1965-1971 yılları arasında tek başına, 1970'li yılların büyük bölümünde ise koalisyonlarda ülke yönetiminde söz sahibi olmuş olan parti 12 Eylül sonrasında 1981 yılında diğer siyasi partilerle birlikte kapatılmıştır. AP ve Genel Seçimler
Seçim tarihi Alınan Oy Oranı Milletvekili sayısı
1961 3.527.435 34.80 158/450
1965 4.921.235 52.87 240/450
1969 4.229.712 46.55 256/450
1973 3.197.897 29.82 149/450
1977 5.468.202 36.89 189/450

Genel Başkanlar [değiştir]
Ragıp Gümüşpala....1961-1964
Süleyman Demirel...1964-1980

İdeoloji [değiştir]

Adalet Partisi, 27 Mayıs Devrimi sonrası kapatılan Demokrat Parti'nin devamı olarak siyaset sahnesine çıktı. Parti içinde bir çok eski DP'li politikacı bulunmaktaydı. AP özellikle idamların ardından oluşan toplumsal tepkiyi iyi bir şekilde değerlendirdi. Bu Demokrat Parti seçmen tabanının büyük bir kısmının AP'yi tutmasını sağladı. Adalet Partisi Türk siyasal hayatında asıl çıkışını ise 1964'te Süleyman Demirel'in genel başkan seçilmesiyle yapmıştır. Siyasi yelpazede merkez sağda bulunan Adalet Partisi; piyasa ekonomisini benimsemiş, kalkınmacılığı ve büyümeyi hedef almıştı. Toplumsal ilişkilerde dinsel öğe ve yapıları kollamakla birlikte temelde laik bir partiydi. Muhafazakar ve liberal çevrelerin merkezine oturabilmişti. Ancak bu 1970'teki bölünmeyle son buldu ve İslamcı ve liberal kanat partiden koptu. Buna rağmen Adalet Partisi'nin hem kırsal hem de kentsel alanlarda etkinliği sürmüştür. Parti, 1961-1980 döneminde ülkenin en büyük iki siyasi kurumundan biri olmuştur.

Kuruluşu [değiştir]

AP'nin "kırat"tan önceki amblemi

Adalet Partisi 11 Şubat 1961'de Demokrat Parti'nin devamı olarak kuruldu. 27 Mayıs darbesini yapan Türk Silahlı KuvvetleriDemokrat Parti'nin bütün yönetici ve milletvekillerini Yassıada'da toplamış, partilerini kapatmış, 16 Eylül 1961'de Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Zorlu'yu, 17 Eylül 1961'de ise Adnan Menderes'i idam ettirmişlerdi. Demokrat Parti'nin eski üyeleri ile birlikte Emekli Orgeneral Ragıp Gümüşpala, Şinasi Osma, Halit Ağca ve Dr. İhsan Önal da bir dilekçe vererek Adalet Partisi'ni kurdular.

Kurucular listesinde Tahsin Demiray, Ethem Menemencioğlu, Mehmet Yorgancıoğlu, Muhtar Yazır, Necmi Öktem, Cevdet Perin, Emin Açar, Kamuran Evliyaoğlu, Şinasi Osma, İhsan Ünal vardı. Milli Birlik Komitesi tarafından siyasi partilerin Demokrat adını kullanmaları yasaklanmıştı, bu yüzden partiye Adalet Partisi adını verdiler. Parti kurulduğu yıl içerisinde 61 ilde teşkilatını tamamlayıp seçimlere katıldı. Adalet Partisi 15 Ekim 1961 seçimlerine girerek %34,8 oy topladı. 450 kişilik mecliste 158 milletvekilini, Senatoda ise 150 senatörün 70'ini aldı. En çok oyu alan İsmet İnönü liderliğindeCumhuriyet Halk Partisi-Adalet Partisi koalisyonu kuruldu. 24 Mart 1963'de Celal Bayar hapisten çıkınca 27 Mayıs eylemcileri Celal Bayar'ın evini, Adalet Partisi genel merkezini, Son Havadis ve Yeni İstanbul Ankara bürolarını taşladılar.

İktidar Dönemi [değiştir]

Ragıp Gümüşpala 6 Haziran 1964'de öldü. Geçici başkan Saadettin Bilgiç 27-29 Kasım büyük kongresinde başkanlığı Süleyman Demirel'e devretti. Süleyman Demirel liderliğindeki Adalet Partisi 1964'de İsmet İnönü Başbakanlığındaki Cumhuriyet Halk Partisi hükümetini düşürdü. Henüz milletvekili olmayan Demirel 1965 seçimlerinde Adalet Partisi'ni birinci parti yaptı ve meclise oyların %52,9'u olan 4.921.236 oyla 240 üye seçtirdi. Ayrıca Senato'ya da Adalet Partisi'nden 97 Senatör seçildi. 1969'da partinin oy oranı düştüyse de 1965 seçimlerinde geçerli olan "Milli Bakiye Sistemi" yerini d'Hont sistemine bıraktığından Adalet Partisi'nin milletvekili sayısı arttı: Adalet Partisi 1969 seçimlerinde oyların %46,5'ini aldı, parlamentoya 256 milletvekili soktu.

Milliyetçi Cephe Yılları 12 Eylül'e Doğru [değiştir]

1970 Şubat ayı bütçe görüşmelerinde, partili bazı milletvekilleri ve senatörler bütçeye red oyu vererek hükumeti düşürdüler. Bunlardan 41 kişi, partiden ayrılarak, Ferruh Bozbeyli başkanlığında Demokratik Parti'yi kurdu. Adalet Partisi'nin yükselişi 14 Ekim 1973'de durdu. Oy oranı %29,76'ya, milletvekili sayısı 149'a, Senatör sayısı da 22'ye indi. Bunun sebebi Cumhuriyet Halk Partisi'nin yükselişi kadar, Adalet Partisi'nden kopan Demokratik Parti ve Milli Selamet Partisi idi.

Bu yıllarda öğrenci hareketleri ve işçi olayları, siyasal hareketler hızlanmıştı. Amerikan aleyhtarlığı artmıştı. Demokratik Parti, Süleyman Demirel hakkında meclis soruşturması isterken sağ-sol çatışmaları, toplumsal huzursuzluk, gerillacılık derken Türk Silahlı Kuvvetleri, 12 Mart 1971 muhtırasıyla Süleyman Demirel'i başbakanlıktan uzaklaştırdılar, Adalet Partisi'ni de iktidardan düşürdüler.

1973 seçimlerinde Cumhuriyet Halk Partisi birinci parti olarak 185, Adalet Partisi ikinci parti olarak 149 milletvekili çıkardı. Cumhuriyet Halk Partisi-Milli Selamet Partisi koalisyonu kuruldu, Kıbrıs davasıyla bu hükümet itibar topladı, ancak Bülent Ecevit erken seçime gitmek üzere ayrılınca hükümeti kurma Adalet Partisi'ne kaldı. Adalet Partisi yanına Milli Selamet Partisi, Cumhuriyetçi Güven Partisi ve Milliyetçi Hareket Partisi'ni alarak Milliyetçi Cephe'yi oluşturdu. 1975-1977 yılları Milliyetçi Cephe ile geçti. 1977 erken seçimleri de siyasal görünümü değiştirmedi. Kimse tek başına iktidar olamadı. Cumhuriyet Halk Partisi azınlık hükümeti kuruldu. Güvenoyu alamayınca, Adalet Partisi II. Milliyetçi Cephe'yi kurdu. Ancak 1977 sonunda hükümet gensoruyla düşürüldü. Siyaset istikrarsızlığı, terör, dış baskılar, iktisadi gerileme, ve hayat pahalılığı son haddindeydi. 1979 sonunda Adalet Partisi eski ortakların parlamento desteğiyle azınlık hükümeti kurmuşken 12 Eylül 1980 askeri darbesiyle perde kapandı.

Adalet Partisi, Demokrat Parti'nin mirasçısı olduğunu her zaman vurguladı, hatta ilk seçimlerde eski Demokrat Parti'lileri partiye aday gösterdi. Muhafazakar bir partiydi, sağa kaymış, aşırı akımları desteklediği için liberallerce eleştirilmiş ve ikiye bölünmüştü. Partiye önceleri oy veren tarikat ve tekkeler sonradan Milli Selamet Partisi'ne yönelmişti.

Partiyi yıpratan Milliyetçi Cephe dönemi olmuştu. Milliyetçi Cephe Adalet Partisi-Milli Selamet Partisi-Milliyetçi Hareket Partisi ittifakıydı ve bir askeri darbeyi daha hazırlamıştı. 12 Eylül darbesi geldi ve hepsi kapandı. Adalet Partisi tarihe karıştı. Geleneksel olarak aynı partinin devamı olan Büyük Türkiye Partisi askerlerce kapatıldıktan sonra kurulan Doğru Yol Partisi aynı çizgiyi izledi.